Huculi, obok Bojków i Łemków to jedna z trzech głównych grup rusińskich górali zamieszkujących wschodnią część Karpat. Huculi stworzyli oryginalną kulturę z dala od szlaków handlowych, dróg i dużych miast, która zadecydowała o wyodrębnieniu tej grupy etnicznej w obrębie ukraińskiej i rumuńskiej część Karpat Wschodnich [1]. Zajmują obszar o kształcie zbliżonym do trójkąta, którego boki tworzą rzeki: od wschodu Biały Czeremosz, od zachodu Prut, a podstawa biegnie przez Delatyn, Berezów Wyżny, Jabłonów, Kosów i Kuty. Dawniej Huculi zajmowali również obszar pomiędzy Prutem a Łomnicą [2]. W górach szukali schronienia, które niespodziewanie doprowadziło do znacznego ograniczenia jakichkolwiek wpływów z zewnątrz.

Rozbudzenie świadomości narodowej Ukraińców zadecydowało o uznaniu architektury huculskiej za podstawę ukraińskiego stylu narodowego na przełomie XIX i XX wieku [3]. Poprzez stulecia drewniane cerkwie organicznie wtopiły się w karpackie pejzaże i stanowią do tej pory duchowe i estetyczne centrum każdej wsi. Można pokusić się o stwierdzenie, że huculski duch został zachowany pośród gór we wsiach z gospodarstwami porozrzucanymi po okolicznych pagórkach otaczających cerkiew.

Cerkiew huculska to zwykle trójdzielne założenie centralne na planie krzyża greckiego. Kwadratowe zamknięcie części środkowej przechodzi u góry w ośmioboczny bęben, a następnie w zrębową kopułę o płaskich ściankach zaokrąglonych jedynie u nasady. Wieńczy ją ślepa latarnia zakończona tzw. „cebulką” z krzyżem. Pozostałe cztery części przykrywa zazwyczaj dwuspadowy dach przyczółkowy (czasem spotykane są kolejne kopuły). Całą budowlę opasuje daszek wsparty za pośrednictwem płatwi na rysiach, który chroni ściany zrębu przed zamakaniem. Konstrukcja zrębowa jest konsekwentnie przeprowadzona od podwaliny po dach. Nieosłonięte części konstrukcji zrębowej były pokrywane gontem w celu zapobiegnięcia korozji drewna [4].
Wyszukując miejsce na cerkiew kierowano się zasadą, że świątynia musi stać w centrum wsi. Znajdowała się zazwyczaj w dolinie, w suchym miejscu, na niewielkim pagórku. Budynek otaczał często sędziwy wieniec drzew, który chronił go przed piorunami. Obszerne podwórze ogradzane było drewnianym lub kamiennym parkanem. W jednym z narożników ogrodzenia stawiano dzwonnicę, która często służyła za magazyn [5].
Wszystkie historyczne elementy łączyły się w malowniczy wizerunek, spełniający nie tylko mistyczne wymagania obrzędowo-ludowe, ale również praktyczne.

Zaobserwowaliśmy, że tradycyjny styl życia, bogaty w folklor, pozostaje w znacznym stopniu żywy aż po dzień dzisiejszy. W niedziele i święta można spotkać ludzi ubranych w tradycyjne stroje, śpieszących do cerkwi. Gdy podąża się za potokiem ludzi, oczom ukazuje się widok, którego nikt z nas się nie spodziewał. Zamiast drewnianej budowli, współgrającej z otaczającym krajobrazem, oczy razi blask blachy. Iluminację potęgują promienie słońca, które powodują całkowite oślepienie widza. W XX wieku bardzo popularne stało się wykonanie obić z blachy cynkowej, stalowej ocynkowanej, tytanowej lub aluminiowej, którą nakładano na stary gont i deski.

Chociaż Huculi kształtowali świątynie jako budynki okazalsze od mieszkalnych, podlegając wpływom architektury monumentalnej różnych ośrodków kulturowych, używali do tego celu lokalnego drewna. Nie naśladowali dosłownie form murowanych, ale dostosowywali je do wymogów konstrukcyjnych, związanych z materiałem i techniką budownictwa drewnianego. Niestety w dniu dzisiejszym zdaje się, że Ukraińcy przestali dbać o homogeniczności materiałów użytych przy konserwacji zabytkowych budynków. Materiały pochodzenia „zachodniego”, kojarzone z dobrobytem, są używane zapewne w dobrej wierze i z najlepszych pobudek. W rzeczywistości jednak przyśpieszają proces rozpadu drewnianych cerkwi i obrazują głębokie przemiany gospodarcze jakie przeżywa obecnie Ukraina.

[1] Wikipedia [online], edycja 6 września 2008, [dostęp 25 września 2008], dostępne w internecie: http://pl.wikipedia.org/wiki/Huculi.
[2] Ryszard Brykowski, Drewniana architektura cerkiewna na koronnych ziemiach Rzeczpospolitej, Warszawa 1995, s. 92.
[3] Stanisław Kryciński, Drewniane cerkwie karpackie, Warszawa 1984, s. 100.
[4] tamże s. 94-95.
[5] Włodzimierz Witkowski, Architektura sakralna – Usytuowanie cerkwi i najbliższe otoczenie [w:] Góry Huculszczyzny. Przewodnik, który łączy, pod red. Andrzeja Wielochy, Kraków 2006, s. 153-154.

Fragment eseju HUCULSKIE CERKWIE Z ERY DREWNA W CZASACH BLACHY
I PLASTIKU – CZYLI CO ZASTAŁA NA UKRAINIE XI WYPRAWA NAUKOWA STUDENTÓW ARCHITEKTURY POLITECHNIKI ŁÓDZKIEJ
W KARPATY WSCHODNIE

Opracowali:
Paula Karbownik
Maja Mikina
Artur Królewicz

Opiekun naukowy:
dr inż. arch.
Włodzimierz Witkowski

Koło Naukowe Studentów
Architektury Politechniki
Łódzkiej IX PIETRO